Przemywanie ran stanowi bardzo ważny element leczenia ran, szczególnie przewlekłych i zagrożonych infekcją. Jego celem jest mechaniczne oczyszczenie łożyska rany, usunięcie drobnoustrojów oraz stworzenie optymalnych warunków dla procesu gojenia. W zależności od zastosowania i potrzeb, środki do przemywania ran dzieli się na lawaseptyki i antyseptyki. Podział ten odzwierciedla zarówno różnice w mechanizmach działania tych środków, jak i ich funkcje terapeutyczne oraz zasady rejestracji.

Lawaseptyki a antyseptyki – różnice w mechanizmie działania

W klasyfikacji środków do irygacji ran lawaseptyki to wyroby medyczne, najczęściej rejestrowane w klasach II i III, które charakteryzują się głównie działaniem fizycznym. Lawaseptyki klasy II działają na zasadzie wypłukiwania zanieczyszczeń i wysięku, bez aktywności biologicznej. Produkty klasy III dodatkowo zawierają substancje przeciwdrobnoustrojowe i wykazują działanie fizykochemiczne. Dzięki temu, oprócz mechanicznego oczyszczenia, mają także zdolność niszczenia mikroorganizmów obecnych w ranie, co sprawia, że mogą być stosowane w bardziej złożonych przypadkach klinicznych.

Antyseptyki, które są rejestrowane jako produkty lecznicze, służą przede wszystkim eliminacji drobnoustrojów poprzez ich niszczenie. Ich działanie opiera się na obecności aktywnej substancji przeciwdrobnoustrojowej, która skutecznie redukuje liczbę bakterii, grzybów czy wirusów w łożysku rany. Stosowanie antyseptyków jest szczególnie ważne w przypadkach, gdy rana wykazuje objawy zakażenia lub istnieje wysokie ryzyko jego wystąpienia.

Wymagania dla środków do przemywania ran

Aby środki do irygacji ran mogły być bezpiecznie stosowane, muszą spełniać określone wymogi, które zapewniają ich skuteczność oraz minimalizują ryzyko niepożądanych efektów. Najważniejsze cechy tych preparatów obejmują:

1. Niską cytotoksyczność – preparaty te nie mogą uszkadzać zdrowych komórek skóry ani opóźniać procesu gojenia.
2. Brak bólu przy aplikacji – środki powinny być stosowane bezboleśnie, co jest szczególnie ważne w przypadku ran przewlekłych.
3. Zgodność z opatrunkami i innymi materiałami medycznymi – preparaty muszą być kompatybilne z substancjami wchodzącymi w skład opatrunków, aby uniknąć reakcji chemicznych.
4. Stabilność przy zmiennym pH i obecności białek – ważna jest odporność na obciążenia wynikające ze środowiska rany, co zapewnia długotrwałe działanie przeciwdrobnoustrojowe.
5. Przedłużony czas działania – środki te powinny być skuteczne przez co najmniej 24 godziny, aby minimalizować potrzebę częstego stosowania.
6. Szerokie spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego – idealnie, preparaty te powinny być skuteczne zarówno wobec bakterii, jak i grzybów oraz biofilmów.
7. Brak indukcji oporności – długotrwałe stosowanie nie powinno prowadzić do powstawania szczepów opornych na działanie danego preparatu.

Przegląd środków do irygacji ran

Wśród dostępnych środków do przemywania ran wyróżnia się preparaty bez substancji przeciwdrobnoustrojowych oraz te, które zawierają aktywne substancje biobójcze.

1. Środki bez substancji przeciwdrobnoustrojowej:

• Jałowa woda, płyn Ringera i jałowy roztwór NaCl (0,9%) służą do mechanicznego przemywania ran. Zazwyczaj stosuje się je w ranach o niskim ryzyku zakażenia oraz w procedurach zmiany opatrunków, aby zmniejszyć ból przy odklejaniu opatrunku. Ich zastosowanie jest ograniczone do ran niezainfekowanych.
• Podchloryny o niskim stężeniu – stosowane są często jako pierwszy wybór do irygacji przetok, choć ich skuteczność przeciwdrobnoustrojowa jest ograniczona.

2. Środki zawierające substancje przeciwdrobnoustrojowe:

• Poliheksanidyna z betainą – preparat łączący działanie przeciwdrobnoustrojowe (poliheksanidyna) z właściwościami surfaktanta (betaina). Poliheksanidyna jest substancją skuteczną wobec bakterii i grzybów oraz biofilmów bakteryjnych, co wspomaga proces gojenia i usuwa martwicę. Jest szczególnie zalecana do ran zagrożonych infekcją, wykazuje niską cytotoksyczność oraz jest kompatybilna z opatrunkami srebrowymi.
• Oktenidyna – działa na szerokie spektrum drobnoustrojów, jednak wymaga ostrożności w użyciu, szczególnie przy współwystępowaniu Pseudomonas aeruginosa oraz przy głębokich ranach. Nie powinna być stosowana długoterminowo ani łączona z opatrunkami srebrowymi.
• Powidon jodu – stosowany do 7 dni, wykazuje działanie biobójcze wobec bakterii, grzybów i niektórych wirusów. Dzięki zdolności penetracji tkankowej jest skuteczny także w głębszych warstwach rany. Ograniczeniem jest obecność jodu, co wyklucza jego stosowanie u pacjentów z nadwrażliwością na ten pierwiastek.

3. Środki niewskazane do stosowania w irygacji ran:

• Chlorheksydyna – mimo że jest skuteczna wobec bakterii Gram-dodatnich i niektórych grzybów, jej wysokie ryzyko cytotoksyczności oraz możliwość wywołania reakcji alergicznych czyni ją mniej bezpiecznym wyborem. Stosowanie chlorheksydyny zwiększa również ryzyko rozwoju szczepów opornych na antybiotyki, co stawia jej długotrwałe stosowanie pod znakiem zapytania.
• Mleczan etakrydyny – często stosowany w Polsce, choć wykazuje niską efektywność przeciwdrobnoustrojową i jest silnie cytotoksyczny. Może opóźniać proces gojenia oraz promować wzrost Pseudomonas aeruginosa, dlatego nie jest zalecany do stosowania w nowoczesnej terapii ran.
• Podchloryny w niskich stężeniach (np. 0,004% NaOCl) są stosowane jako środki do irygacji, lecz brak wyraźnych dowodów na ich skuteczność przeciwdrobnoustrojową. Wyższe stężenia wykazują działanie biobójcze, ale są jednocześnie toksyczne dla komórek rany, co ogranicza ich przydatność.

Podsumowanie i wnioski

Dobór odpowiednich środków do przemywania ran zależy od rodzaju rany, ryzyka zakażenia oraz potrzeb terapeutycznych pacjenta. Lawaseptyki są używane do mechanicznego oczyszczenia ran niskiego ryzyka infekcji, natomiast antyseptyki znajdują zastosowanie tam, gdzie niezbędne jest niszczenie drobnoustrojów. Środki przeciwdrobnoustrojowe, takie jak poliheksanidyna, oktenidyna i powidon jodu, wykazują wysoką skuteczność i są dobrze tolerowane przez tkanki rany, co czyni je preferowanymi środkami w nowoczesnej terapii ran.

Istotnym wyzwaniem dla klinicystów jest świadome i przemyślane stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych, aby unikać ryzyka selekcji szczepów opornych oraz zapewnić pacjentom optymalne warunki leczenia. Stosowanie preparatów starszej generacji, takich jak mleczan etakrydyny czy chlorheksydyna, które charakteryzują się wyższą cytotoksycznością i ograniczoną skutecznością, powinno być ograniczone, zgodnie z aktualnymi wytycznymi oraz danymi naukowymi.

Artykuł powstał na podstawie dokumentu „Zasady postępowania miejscowego i ogólnego w ranach/owrzodzeniach przewlekłych objętych procesem infekcji. Aktualizacja 2024” pod redakcją prof. dr hab. n. med. Marzenny Bartoszewicz.

Dostęp do całego dokumentu: https://evereth.home.pl/archiwum-pdf/books/Zalecenia_Rana_Zakazona_2024.pdf