Do rozpoznania i oceny bólu stosuje się takie narzędzia jak wywiad kliniczny, subiektywne skale natężenia bólu i badanie przedmiotowe. Prawidłowo przeprowadzona ocena dolegliwości bólowych pacjenta jest niezbędna, by wdrożyć odpowiednią terapię przeciwbólową.
Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje bólu. Pierwszym z nich jest ból ostry pełniący funkcję ostrzegawczo-obronną. Może być wynikiem urazu lub operacji. Druga odmiana to ból przewlekły, który utrzymuje się znacznie dłużej niż bodziec, który go wywołał. Zwykle jest związany z chorobą.
Dolegliwości bólowe są odczuciem subiektywnym: próg bólu i tolerancja na ból to kwestia indywidualna. Z tego powodu nie istnieją metody badawcze, które umożliwiłyby obiektywne zmierzenie natężenia bólu. W badaniu klinicznym stosuje się: wywiad kliniczny, jedno- i wielowymiarowe skale natężenia bólu oraz badanie przedmiotowe.
Wywiad kliniczny
Podczas wywiadu z pacjentem zmagającym się z bólem należy zgromadzić dane takie jak natężenie bólu, czas trwania i powtarzalność dolegliwości oraz czynniki, które nasilają i zmniejszają ból.
Powinno się również ustalić lokalizację i kierunek promieniowania bólu – można w tym celu użyć obrazka z sylwetką ciała.
Trzeba również ustalić charakter bólu. Pacjenci używają takich określeń jak: kłujący, ostry, pulsujący, rwący, palący, tępy czy uciskający. Chorego należy także zapytać o wpływ dolegliwości na różne aspekty jego życia, m.in. pracę, nastrój czy sen.
Powinno się również zebrać informacje o lekach, które pacjent stosuje. Pod uwagę bierze się ich skuteczność i ewentualne działania niepożądane.
Ponadto w trakcie rozmowy z chorym ustala się, czy bólowi towarzyszą inne objawy, np. mrowienie, drętwienie czy nadwrażliwość na dotyk.
Jednowymiarowe skale oceny nasilenia bólu
Opracowano kilka skali umożliwiających ustalenie stopnia natężenia bólu, które opierają się na ocenie przeprowadzonej przez samego pacjenta. Zaleca się regularne powtarzanie badania. Można dzięki temu ocenić m.in. skuteczność wdrożonej terapii przeciwbólowej. W przypadku bólu ostrego ocenę z użyciem skali należy powtórzyć co najmniej 4 razy na dobę. U osób cierpiących na ból przewlekły rekomenduje się przeprowadzanie badania 2 razy na dobę.
Skala numeryczna (NRS – Numerical Rating Scale)
Skala NRS uznawana jest za jedno z najwiarygodniejszych narzędzi do określania natężenia bólu. Wykorzystuje się ją do badania bólu zarówno urazowego, jak i przewlekłego. Skali numerycznej nie stosuje się u dzieci poniżej 9 roku życia. W większości przypadków pacjenci nie mają trudności ze zrozumieniem, w jaki sposób się jej używa.
Skala NRS obejmuje 10 stopni nasilenia bólu. 0 oznacza brak bólu, natomiast 10 najgorszy wyobrażalny ból. Podczas badania pacjent podaje liczbę, która odpowiada nasileniu odczuwanych przez niego dolegliwości.
Skala wzrokowo-analogowa (VAS – Visual Analogue Scale)
Skala VAS ma formę linijki o długości 10 cm. Tak samo jak w skali NRS 0 oznacza brak bólu, a 10 najsilniejszy wyobrażalny ból. Pacjent pokazuje palcem lub suwakiem liczbę, która odpowiada natężeniu jego dolegliwości.
Niektóre wersje skali analogowej są uzupełnione o obrazki znajdujące się po przeciwnych stronach osi graficznej – uśmiechnięta twarz oznacza braku bólu, natomiast wykrzywiona najsilniejszy ból. Osie mogą być również opatrzone słowami – np. ból umiarkowany czy silny.
Dla wielu pacjentów skala wzrokowo-analogowa okazuje się zbyt skomplikowana. W związku z tym mają trudności ze wskazaniem właściwej liczby.
Skala słowna (VRS – Verbal Rating Scale)
Skala słowna służy opisowej ocenie bólu. Najczęściej stosuje się skalę Likerta. Zalecana jest zwłaszcza do badania pacjentów cierpiących na choroby przewlekłe, np. schorzenia reumatologiczne lub dermatologiczne.
Pacjentowi prezentuje się liczby, którym przypisane są poszczególne określenia nasilenia bólu, np. bardzo małe, małe, średnie, duże, bardzo duże. Na tej podstawie chory podaje liczbę, która najlepiej opisuje jego odczucia.
Problemem przy stosowaniu skali Likerta jest niejednoznaczność używanych sformułowań – każdy pacjent może w inny sposób rozumieć poszczególne określenia. Odnotowano także, że badani przejawiają skłonność do unikania podawania wartości skrajnych.
Skala obrazkowa
W przypadku dzieci w wieku powyżej 3 lat oraz pacjentów mających trudności z komunikacją werbalną stosuje się skale obrazkowe. Jedną z nich jest pięciostopniowa skala Wong-Bakera. Choremu prezentuje się rysunki lub zdjęcia twarzy. Uśmiechnięta oznacza brak bólu, płacząca – najgorszy możliwy ból. Pacjent wskazuje, który z wyrazów twarzy odpowiada natężeniu jego dolegliwości.
Badanie przedmiotowe
Podczas oceny klinicznej pacjenta doświadczającego bólu należy przeprowadzić także badanie przedmiotowe. Obejmuje ono m.in. badanie neurologiczne, w tym ocenę odruchów ścięgnistych i zaburzeń czucia, badanie układu mięśniowo-szkieletowego z uwzględnieniem ruchomości stawów i postawy ciała. Oprócz tego w ramach badania przedmiotowego powinno się ocenić zachowania bólowe, takie jak drażliwość, utykanie czy grymasy.
Skale wielowymiarowe – kwestionariusze
W przypadku bólu przewlekłego zaleca się także zastosowanie skali wielowymiarowych. Kwestionariusze pozwalają nie tylko określić nasilenie dolegliwości, ale także ich wpływ na funkcjonowanie pacjenta – jakość życia, snu, relacje międzyludzkie, pracę zawodową czy aktywność fizyczną.
Badanie za pomocą skali wielowymiarowych trwa dłużej niż w przypadku skali jednowymiarowych. Pozwala jednak wybrać terapię dopasowaną do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Jednymi z najczęściej stosowanych w praktyce klinicznej skali wielowymiarowych są:
Kwestionariusz MPQ (McGill Pain Questionnaire)
Kwestionariusz bólu McGilla zawiera skalę NRS oraz listę kilkudziesięciu przymiotników określających różne aspekty odczuwania bólu: sensoryczne, afektywne, oceniające i inne. Pacjenci zaznaczają słowa, które najlepiej opisują ich dolegliwości.
Kwestionariusz bólu McGilla oprócz natężenia bólu pozwala ocenić stan emocjonalny i psychiczny pacjenta.
Skala WOMAC (Western Ontario and McMaster Universities Index of Osteoarthritis)
Skala WOMAC stosowana jest w badaniu pacjentów cierpiących na schorzenia narządu ruchu, np. chorobę zwyrodnieniową stawów. Pozwala ustalić postęp zmian chorobowych i skuteczność terapii.
Skala obejmuje 3 kategorie: nasilenie bólu, sztywność zajętych stawów i funkcjonowanie fizyczne. Podczas wypełniania kwestionariusza pacjent opisuje dolegliwości odczuwane podczas wykonywania takich czynności jak m.in. chodzenie, ubieranie się, wstawanie z łóżka.
Kwestionariusz oceny jakości życia SF-36 (Short Form Health Survey)
Pytania zawarte w kwestionariuszu SF-36 dotyczą m.in. dolegliwości bólowych, ogólnego poczucia zdrowia, funkcjonowania fizycznego, witalności, poczucia zdrowia psychicznego i funkcjonowania społecznego.
Badanie przy użyciu kwestionariusza SF-36 pozwala ocenić m.in. wpływ problemów zdrowotnych pacjenta na jego stan emocjonalny i życie zawodowe. Zwykle stosuje się go do porównywania skuteczności różnych metod terapii.
Źródła: mp.pl, praktycznafizjoterapia.pl, kpho.cm.umk.pl
E. Lis, H. Tur, J. Tłuczek, M. Wojtaszek, „Subiektywna ocena bólu pourazowego u pacjentów po złamaniach kończyn – doświadczenia własne”, w: „Pielęgniarstwo w Anestezjologii i Intensywnej Opiece”, 2018;4(4):111-116.
J. Tylka, R. Piotrowicz, „Kwestionariusz oceny jakości życia SF-36 – wersja polska”, w: „Kardiologia Pol 2009; 67: 1166-1169.
Przeczytaj także: „EB to przede wszystkim ból. Nie ma nawet sekundy, kiedy da się o nim zapomnieć” – historia pacjenta z dystroficzną postacią Epidermolysis bullosa
Przeczytaj bezpłatnie pokrewny artykuł w czasopiśmie „Pielęgniarstwo w Anestezjologii i Intensywnej Opiece”:
Leczenie interwencyjne bólu u chorych na nowotwory. Zabiegi wykonywane ambulatoryjnie
